تهران قبل از قرن ششم هجری قمری یکی از روستاهای نا چیز و کم اهمیت بود و شهر ری که تقریباً در6 کیلومتری تهران قرار داشت،کانون عظیم تمدن و فرهنگ قدیم این خطه به شمار می رفت تا اینکه با هجوم ویرانگر مغولان، ری رو به ویرانی نهاد.

          تهران قدیم قریه ای بزرگ با باغات و درختان سرسبز بوده است که سکنه آن در خانه های سراب مانند به سر می بردند.همین که دشمن به این ده حمله می رد به خانه های تحتانی که در زیر زمین بود پناه می بردند و هرقدر در این حصار می ماندند باز هم آذوقه آنها تمام نمی شد. به همین دلیل تهران را لانه مورچگان نیز می گفتند.

          در زمان صفویه،شاه تهماسب که به دایا مدلون بودن جد اعلای صفویان ـ امام زاده حمزه(ع)ـ در جوار حضرت عبد العظیم(ع) بارها از قزوین به این اماکن مقدسه سفر کرده بود، نخستین بار در سال 944 هجری قمری از قریه آباد تهدان دیدار کرد و از آن خوش آمد و برای آبارانی آن همت گمارد و دستور داد در اطراف تهران بارویی با 114 برج(به تعداد سور قرآن) بنا کردند و در هر برج سوره ای از قرآن را برای تبرک پنهان سازند. در آن زمان تهدان فقط4 دروازه داشت: دروازه عبدالعظیم، دروازه شمیران، دروازه قزوین و دروازه دولاب.

          در دوره افغانها و افشاریه، تهران پیشرفت کمی داشت. در زمان کریم خان زند تهران پانتخت شد. سپس پانتخت به شیراز منتقل شد. در زمان قاجاریه مجدداً تهران پایتخت شد.در آن زمان تهران25000نفر جمعیت داشت.  

          وجه تسمیه : لغت تهران مرکب از دو بخش "ته" به فتح "ت" به معنای انتها و "ران" به معنای دامنه کوه است. چون قریه تهران در پایین دامنه کوه البرز قرار گرفته بود، آن را به این اسم می نامیدند.در دوران شاه عباس صفوی، به دستور وی درختان چنار زیادی در اطراف تهران کاشته شد. به دلیل همین فراوانی درختان چنار، تهران را "چنارستان" نیز می گفتند.

دروازه های تهران

    تهران در زمان شاه تهماسب چهار دروازه داشت. در زمان تسلط افغان ها بر تهران، دروازه ی ارگ نیز بنا شد. در نهایت تهران در زمان قاجاریه دارای 13 دروازه بود. این دروازه ها 3 ساعت بعد از غروب آفتاب بسته می شد و گذر از آنها منوط به داشتن رمز عبور بود. این دروازه ها عبارت بودند از:

1.    دروازه ی یوسف آباد، در شمال غرب شهر

2.    دروازه ی دولاب در مدخل کنونی بازارجه نایب السلطنه، خیابان ری

3.    دروازه شمیران، در شمال شرقی شهر و در ابتدای جاده شمیران

4.    دروازه درشان تپه، در شرق میدان ژاله(میدان شهدای جنوبی)

5.    دروازه دولت، در تقاطع فعلی خیابان انقلاب و سعدی حدفاصل دروازه های شمیران و یوسف آباد

6.    دروازه خراسان پایین تر از دروازه دولاب

7.    دروازه راه آهن، در جنوب

8.    دروازه عبد العظیم یا دروازه اصفهان،در مدخل کنونی بازار عباس اباد، خیابان مولوی

9.    دروازه غار، درغرب دروازه عبدالعظیم

10.                       دروازه خانی آباد، در جنوب غرب

11.                       دروازه قزوین، در مدخل کنونی بازارچه قوام الدوله، میدان شاهپور سابق

12.                       دروازه باغ شاه، در نزدیک باغ شاه

13.                       دروازه گمرک، پایین تر از دروازه قزوین

محلات تهران

تهران در زمان های قدیم از محله های کوچک تشکیل شده بود. در زمان زندیه کریم خان از ترکیب محلات کوچک، دو محله بزرگ عودلوجان و چالمیدان را به وجود آورد. بعد ها در زمان قاجاریه، تهران به 5 محل اصلی تقسیم شد. هر یک از این محلات به کوچه های کوچکتر تقسیم می شد. این محلات عبارت بودند از:

1.    محله عودلاجان:این محله در محدوده ارگ و حدفاصل خیابان ناصر خسرو،خیابان 15 خرداد شرقی، بازار عودلاجان و پامنار و خیابان امیر کبیر قرار داشت. این محله جایگاه پخش آب بوده است. " سرچشمه" و "سرپولک" (پول تلفظ محلی پل است) نام های دیگر این محله اند.

2.    محله سنگلج: این محله از شرق به خیابان خیام، از شمال به میدان حسن آباد و خیابان شیخ هادی و به محل فعلی پارک شهر و خیابانهای اطراف اطلاق می شد. این محله از بزرگترین، آبادترین و پرجمعیت ترین محلات تهران بود. از آنجاییکه تقسیم بندی آب در این محله بوسیله پاره های سنگ انجام می شد، آن را "سنگ رج" یا "سنگلج" می گفتند.

3.    محله بازار: این محله از جنوب سبزه میدان تا بازار مال فروشها در خیابان مولوی امتداد داشت و شامل دو بخش سرباز و سرپوشیده بود.

بازار تهران

          کوچه ها، راهروها، چهارراه ها، مهمانخانه ها و مساجد مرتبی داشت. سقف آن دارای گنبد های آجری روزنه داری بود که نور و هوا از آنها به داخل بازار نفوذ می کرد. بازارهای کوچک را بازارچه و بازارهای بی سقف را گذر می نامیدند.

چهار سوق: این محل که به دستور فتحعلی شاه ساخته و محل اقامت داروغه ی شهر بود در داخل خیابان "بازار بزرگ فعلی" قرار داشت. هر روز ساعت 8 عصر طبل ها در میدان ارگ به گوش می رسید و کسبه بایستی تا یک ساعت بعد کار روز را تعطیل نمایند و پس از 9 کسی اجازه ی تردد در این محله را نداشت. داروغه در چهارسوق بزرگ می نشست و گزارش مأموران و محافظان اموال مردم را استماع می کرد. کمی آنطرفتر از چهارسوق بزرگ، چهارسوق کوچک قرار دارد.

          چال میدان: به علت گودبرداری هایی که برای ساختن برجها و حصارها از این منطقه به عمل آمده بود، آن را چاله میدان می نامیدند. این محله به بازار چهل تن و امامزاده سید اسمعیل، میدان مال فروش ها، و میدان امین السلطان و گمرک و خانی آباد و دروازه غار و میدان پاقاپوق(میدان اعدام یا محمدیه فعلی) محدود می شد. این محله قدیمی ترین محله تهران بوده است.

          محله دولت: این محله حدفاصل خیابان های لاله زار، فردوسی، سعدی، اکباتان، ایران، 17 شهریور، بهارستان و دروازه شمیران را در بر می گرفت.

خیابان های تهران

خیابان های تهران در زمان قاجاریه به حدود 15 خیابان محدود می شد:

ـ خیابان باب همایون (باب عالی): چون در محاذی باب همایون یا سردرالماسیه واقع شده بود آن را باب همایون می گفتند. مدرسه نظام، قورخانه و مجمع الصنایع و مسجد مهد علیا در این خیابان قرار داشت.

ـ خیابان ناصریه: همان ناصر خسرو فعلی است که به دلیل وجود ساختمان شمس العماره در این خیابان جلوه و موقعیت فاخر یافته بود. این خیابان اولین خیابان تهران است.

ـ خیابان جباخانه (بوذر جمهری): حدفاصل خیابان ناصری تا گلوبندک بوده است که جباخانه دولتی در آن قرار داشته است. قهوه خانه قنبر در این خیابان قرار داشت.

ـ خیابان چراغ گاز (چراغ برق یا امیرکبیر فعلی) : که کارخانه چراغ گاز در آن وجود داشت و سپس این کارخانه تعطیل و تبدیل به کارخانه چراغ برق شد.

ـ خیابان جلیل آباد (خیام): این خیابان حدفاصل میان محله سنگلج و عودلاجان بود که امنیت آن به هیچ اداره ای مربوط نمی شد. لذا محل اجتماع دزدان، اراذل و اوباش محله ی سنگلج بود. بعدها اولین سازمان منتظم انتظامات در این خیابان تشکیل گردید.

ـ خیابان لاله زار: در زمان فتحعلی شاه خارج از محدوده ی تهران و به لاله زار معروف بود. ناصرالدین شاه آن را تخریب و خیابانی شبیه شانزه لیزه پاریس به نام خیابان لاله زار ایجاد کرد و به دلیل خط واگن اسبی یکی از خیابان های پرزرق و برق تهران شد. خیابان دکتر طراوزان(پزشک ناصر الدین شاه) نام دیگر آن است.

ـ خیابان لختی ( سعدی): یکی از خیابان هایی است که در اثر تخریب باغ لاله زار بوجود آمد. تردد جمعیت بسیار کم باعث می شد تا راهزنان و شبروها مردم را لخت کنند. وجه تسمیه آن به همین علت است.

ـ خیابان علاءالدوله (فردوسی یا خیابان باغ ایلخانی): باغ ایلخانی که هم اکنون به بانک ملی شعبه مرکزی خیابان فردوسی تبدیل شده است از توپخانه تاسفارت ترکیه فعلی (عثمانیه) ادامه داشته است.

ـ خیابان مریضخانه ( باغ شاه، سپه یا امام خمینی): زندان دارالخلافه و اولین مریضخانه تهران در این خیابان قرار داشت. مرحوم مدرس در همین بیمارستان بستری شد.

ـ کوچه نایب السلطنه (داور): در شرق کاخ دادگستری قرار دارد.

ـ خیابان دولت: از این خیابان طویل و باصفای قدیمی که محل سکونت صاحب منصبان و اعضای سفارتخانه ها بوده، اکنون اثری نیست. اولین حوض خانه ( رستوران امروزی) در این خیابان به وجود آمد.

ـ خیابان امیریه (امیرکبیر): این خیابان یکی از دل انگیزترین تفریح گاههای مردم تهران به ویژه اعیان و اشراف و امرا و امنای دولت بوده است. اولین کالسکه در این خیابان ساخته و پرداخته شد. نام منیریه منشعب از این خیابان گرفته شده از نام دختر ناصرالدین شاه و خواهر نایب السلطنه بوده است.

ـ خیابان دوشان تپه (فرح آباد): از میدان ژاله (دروازه دوشان تپه) به شرق تا فرح آباد (قصر فیروزه) ادامه داشت.

ـ خیابان قوام السلطنه (سی ام تیر)

ـ خیابان گار ماشین (خیابان ری)

ـ خیابان حسن آباد

ـ خیابان استانبول

ـ خیابان علاءالدوله (فردوسی)

ـ خیابان ملک (سه راه امیریه تا میدان قزوین)

ـ خیابان ارامنه (از میدان وحدت اسلامی تا پل امیر بهادر)

ـ خیابان فرهنگ

ـ خیابان امیر بهادر